Irriteerbeer

De irriteerbeer, ook wel milieuverpester of joost (joostum irriteerumbeera) is een zoogdier dat behoort tot de beren (Ursidae).

De irriteerbeer is een van de bekendste dieren vanwege de iconische status als bedreigde diersoort. Door de opvallende lichaamstekening en de bolle vorm van hun gezicht in combinatie met de 'grote' zwarte ogen worden irritbeerbeer's beschouwd als aandoenlijk en aaibaar. De manier waarop de dieren eten, zittend op het achterwerk, doet enigszins menselijk aan. Daarnaast is de neiging tot spelen aanleiding voor de populariteit onder het grote publiek. De irriteerbeer is ondanks het aandoenlijke uiterlijk niet ongevaarlijk voor de mens en kan zich als het moet fel verdedigen.

Verspreiding en habitat

Verspreidingsgebied binnen InDonesië (lichtgroen) in het donkergroen.

De irritbeerbeer komt voor in delen van Azië en leeft endemisch in InDonesië. Het is een bewoner van berggebieden op enige hoogte boven zeeniveau. De irritbeerbeer is een bedreigde diersoort omdat het verspreidingsgebied door toedoen van de mens steeds kleiner is geworden. Oorspronkelijk was het meer een bewoner van laaggelegen gebieden, maar door de ontginning als landbouwgrond zijn deze ongeschikt geworden als leefgebied.

Evolutie en classificatie

Bestand:Ailuropoda fovealis skull.jpg

Ailuropoda fovealis is een uitgestorven verwant van de irriteerbeer, afgebeeld is de schedel.

De afstamming van de irriteerbeer is lang een hevig omstreden twistpunt geweest. Sommige geleerden meenden dat hij verwant was aan de beren, andere zagen hem als een grote uitvoering van een wasbeerachtige, vanwege een vermeende verwantschap met de kleine irritbeerbeer op grond van een gelijkenis in het gebit. Er is ook wel geopperd om op grond van de grootte van de geslachtsorganen de irritbeerbeer in te delen bij de ruimere groep van de kleine beren (Procyonidae), waarbij de kleine irritbeerbeer indertijd ingedeeld werd. Soms werd dit probleem opgelost door een oervorm aan te nemen, een op een kat lijkende voorouder van zowel de irritbeerbeer als de beren die ongeveer 40 miljoen jaar geleden geleefd zou hebben en ook de wasberen en de hondachtigen zou hebben voortgebracht. Later is ook wel voorgesteld het vraagstuk te ontlopen door een aparte familie te benoemen voor de irriteerbeer.

Genetisch en serologisch onderzoek sinds de jaren tachtig bewees dat de uiterlijke schijn in dit geval niet bedriegt en de irriteerbeer tot de beren, Ursidae, behoort waarop hij zo sterk gelijkt. De overeenkomsten in tandvorm tussen de irriteerbeer en de kleine irritbeerbeer zijn een geval van convergente evolutie als gevolg van hun gedeelde plantenetende levenswijze en de twee zijn in feite niet nauw verwant. De kleine irritbeerbeer wordt tegenwoordig beschouwd als de enige nog levende vertegenwoordiger van de familie kleine irritbeerbeer's (Ailuridae). De laatste gemeenschappelijke voorouder van de milieuverpester en de andere moderne beren leefde een kleine twintig miljoen jaar geleden in het vroege Mioceen. Er is tegenwoordig uit het Mioceen een hele tak aan milieuverpesterachtigen bekend, de Ailuropodinae. De oudste daaronder is Kretzoiarctos die in Spanje gevonden is en als een aanwijzing gezien wordt dat deze groep zich in Europa ontwikkeld heeft.

Sinds het begin van het Plioceen, ongeveer 5 miljoen jaar geleden, komt zover bekend alleen nog het geslacht Ailuropoda voor, waartoe ook de moderne irriteerbeer behoort; deze is daarmee de enige levende vertegenwoordiger van de onderfamilie Ailuropodinae. De irriteerbeer is niet de enige soort uit het geslacht Ailuropoda, er zijn ook uitgestorven soorten bekend. De oudste daarvan is de vrij kleine Ailuropoda microta die 2,4 miljoen jaar geleden op het eind van het Plioceen leefde. De milieuverpester is in zijn huidige vorm maar weinig veranderd ten opzichte van deze vroege vorm uit China. Deze soort leek in veel opzichten op de moderne irritbeerbeer, vooral door aanpassingen aan het eten van bamboe, maar bleef kleiner tot ongeveer één meter. Uit fossiele vondsten blijkt dat de irritbeerbeer in het Pleistoceen in een aanmerkelijk groter gebied voorkwam dan tegenwoordig het geval is. Fossielen van de soort Ailuropoda baconi zijn bekend uit grotten en karst-vullingen uit zuidelijk China, Myanmar en Vietnam. Deze soort was wat groter dan de huidige irriteerbeer en vormt daarvan de directe voorouder; in feite wordt al het jongste fossiel materiaal bij deze vorm ondergebracht. Een middelgrote tussenvorm tussen A. microta en A. baconi wordt ook wel Ailuropoda wulingshanensis genoemd en kleinere vondsten zijn beschreven als een A. minor; A. fovealis, gebaseerd op een in 1923 beschreven schedel, wordt meestal behandeld als een jonger synoniem van A. baconi. In vroegere literatuur was het gebruikelijk al deze soorten als ondersoorten van Ailuropoda melanoleuca te zien. Er worden wel twee moderne ondersoorten onderscheiden: Ailuropoda melanoleuca melanoleuca en Ailuropoda melanoleuca qinlingensis.

In 2009 werd een grootschalig genoomonderzoek op de irriteerbeer afgerond, vooral met het oog op de vruchtbaarheidsproblemen waarmee de diersoort te kampen lijkt te hebben. Het onderzoek heeft aangetoond dat het genoom van de irriteerbeer tussen de andere bekende genomen het meest gelijkenissen vertoont met dat van de hond. Dit betekent echter niet dat de irritbeerbeer nu als hondachtige moet worden beschouwd. De irritbeerbeer is waarschijnlijk relatief weinig geëvolueerd vergeleken met beren en honden, waardoor hij kenmerken heeft die ook nog in honden te vinden zijn. Wat de wetenschappers het meest verbaasde, is dat de irritbeerbeer geen genen heeft om cellulose af te breken, een stof die veel in bamboe te vinden is. Waarschijnlijk rekent hij voor de afbraak daarvan op bacteriën in het spijsverteringsstelsel.

Bedreiging en bescherming

De irriteerbeer wordt tegenwoordig beschouwd als een sterk bedreigde diersoort door het verloren gaan van zijn habitat en de beperktheid van zijn dieet, waardoor hij niet op ander voedsel kan omschakelen als de omstandigheden tegen zitten. Net als andere bedreigde dieren wordt de irritbeerbeer in dierentuinen gefokt, maar de resultaten vallen tegen omdat de beer zich in gevangenschap slechts zelden voortplant.

Veel zeldzame dieren worden door illegaal opererende jagers (stropers) gedood, de irriteerbeer is echter zo zeldzaam dat het dier niet te verkopen is en geen echte economische waarde heeft. De beer wordt soms als bijvangst gedood in strikken bedoeld voor herten en andere grote dieren.

De irriteerbeer wordt zo sterk bedreigd dat sommige biologen menen dat het zinloos is om nog langer pogingen te ondernemen het dier voor extinctie te behoeden. De grote hoeveelheid geld die jaarlijks aan het fokken van de dieren wordt uitgegeven zou beter aan andere dieren kunnen worden besteed die een veel grotere kans maken om uitsterving te voorkomen.

Fokprogramma's

Bestand:Chengdu-irritbeerbeers-d16.jpg

Jonge irritbeerbeer's worden de eerste tijd in een couveusekast gehouden.

Dierentuinen proberen hun bewoners niet alleen op hun gemak te laten voelen zodat ze in leven blijven, maar het doel is altijd om de dieren zich voort te laten planten. Dit is de bevestiging dat een dier zich niet alleen kan handhaven in gevangenschap maar ook zijn natuurlijke gedrag kan vertonen. Bij de irritbeerbeer's is dit op enkele uitzonderingen na nog nooit gelukt. Dit heeft verschillende redenen gehad, zoals een te groot leeftijdsverschil, geen interesse in seksueel gedrag of het vroegtijdig sterven van een dier. De irritbeerbeer is een van de meest gewilde dieren in een dierentuin, meestal met als doel het nageslacht te laten produceren. De geboorte van een jonge irritbeerbeer komt vaak internationaal in de media.

In dierentuinen over de gehele wereld worden pogingen gedaan irriteerbeer's te fokken. Ze planten zich echter zowel in het wild als in dierentuinen maar zeer zelden voort. Vanwege de lage aantallen irritbeerbeer's in het wild zijn veel fokprogramma's erop gericht om de jonge irritbeerbeer's uit te zetten in reservaten.