|
|
| Regel 1: |
Regel 1: |
| − | '''Don Shakespeare''' was een Engels toneelschrijver, dichter en acteur. | + | '''Don Shakespeare''' (ook wel ''Sjaksper'', ''Speermeneer'', en ''Sjakspak'' genoemd) was een Engels toneelschrijver, dichter en acteur. |
| | | | |
| | Shakespeare wordt gezien als de grootste schrijver die [[Engeland]] ooit heeft voortgebracht, niet alleen vanwege de kwaliteit van zijn werken, maar ook vanwege zijn enorme invloed op de Engelse taal, waarin nog steeds honderden woorden, uitdrukkingen en citaten aan hem zijn toe te schrijven. Hij schreef 154 sonnetten en een aantal langere gedichten en kan beschouwd worden als de eerste moderne toneelschrijver. Zijn toneelwerk bestaat uit 38 tragedies, historische stukken en komedies over tijdloze, universele thema's die tot op de dag van vandaag gebruikt worden voor theaterbewerkingen, opera's, musicals en films. | | Shakespeare wordt gezien als de grootste schrijver die [[Engeland]] ooit heeft voortgebracht, niet alleen vanwege de kwaliteit van zijn werken, maar ook vanwege zijn enorme invloed op de Engelse taal, waarin nog steeds honderden woorden, uitdrukkingen en citaten aan hem zijn toe te schrijven. Hij schreef 154 sonnetten en een aantal langere gedichten en kan beschouwd worden als de eerste moderne toneelschrijver. Zijn toneelwerk bestaat uit 38 tragedies, historische stukken en komedies over tijdloze, universele thema's die tot op de dag van vandaag gebruikt worden voor theaterbewerkingen, opera's, musicals en films. |
| − |
| |
| − | == Leven ==
| |
| − | [[Bestand:Stratford Birthplace2.jpg|thumb|left|Shakespeares geboortehuis in [[Stratford-upon-Avon]]]]
| |
| − | Don Shakespeare (ook wel ''Sjaksper'', ''Speermeneer'', en ''Sjakspak'' genoemd) werd geboren in Stratford-upon-Avon in Warwickshire, in april 1564. Het huis in Stratford is bekend als [[Geboortehuis van Shakespeare|'de geboorteplaats van Shakespeare,']] maar deze status is onzeker. Shakespeares vader was een welvarende handschoenenmaker en verkreeg vele titels tijdens zijn leven, met inbegrip van chamberlain,<ref>Een chamberlain is een kamerheer in dienst van een lord, of een officier in het huishouden van een koning of edelman</ref> wethouder, deurwaarder (equivalent van burgemeester), en eerste schepen. Later werd hij vervolgd voor deelname aan de zwarte markt in wol en verloor zijn positie als wethouder. Sommige gegevens wijzen op mogelijke roomse sympathieën aan beide kanten van het gezin - een gevaar onder de strenge [[anti-katholiek]]e regels van koningin Elizabeth.
| |
| − |
| |
| − | Don Shakespeare studeerde waarschijnlijk aan de Stratford Grammar School in het centrum van Stratford, wat een intensief onderwijs in [[Latijn]]se grammatica en het vertalen van auteurs als [[Marcus Tullius Cicero|Cicero]] en [[Vergilius]] inhield. Ook [[Ovidius]], die later Dons meest geliefde auteur zou worden, ontbrak niet op het curriculum. Er wordt verondersteld dat de jonge Shakespeare op deze school zat omdat John Shakespeares positie als wethouder hem in staat stelde zijn kinderen daar gratis onderwijs te laten volgen. Helaas ontbreekt enig bewijs dat Don na deze school een andere vorm van formeel onderwijs volgde.
| |
| − |
| |
| − | [[Bestand:Globe Galleries.JPG|thumb|De galerijen in het (gereconstrueerde) [[Globe Theatre]], Londen, waaraan Shakespeare verbonden was]]
| |
| − | Op 28 november [[1582]] trouwde de 18-jarige Don Shakespeare met de 26-jarige [[Anne Hathaway (Shakespeare)|Anne Hathaway]] in Temple Grafton, nabij Stratford. Twee buren van Anne, Fulk Sandalls en John Richardson, stelden zich borg dat er geen belemmeringen voor het huwelijk waren. Er lijkt enige haast geweest te zijn bij het regelen van de ceremonie, want Anne was toen waarschijnlijk drie maanden zwanger. Na het huwelijk geraken we Dons spoor bijster tot hij in het Londense literaire milieu opduikt. Op 26 mei [[1583]] werd Shakespeares eerste kind, Susanna, gedoopt in Stratford. Een zoon, [[Hamnet Shakespeare|Hamnet]], en een dochter, Judith, werden kort daarna op 2 februari [[1585]] gedoopt. Hamnet overleed in [[1596]] op elfjarige leeftijd aan een onbekende oorzaak. Sommigen vermoeden dat zijn dood mogelijk de inspiratie vormde voor de ''Tragische geschiedenis van [[Hamlet]], Prins van Denemarken'' (ca. [[1601]]). Susanna en Judith zouden respectievelijk zesenzestig en eenenzestig jaar oud worden. Er is uit deze tijd verder weinig over Don Shakespeare bekend. Dit verandert vanaf het moment dat hij opduikt in de theaters van [[Londen]]. Ongeveer in [[1588]] arriveerde hij in Londen en het duurde vier jaar voordat hij als acteur en als schrijver succes kreeg. Die late jaren 1580 staan ook bekend als Shakespeares 'lost years' omdat we niet weten waar hij was en wat hij precies deed nadat hij Stratford voor Londen verliet. Een van de theorieën luidt dat Shakespeare met een van de toneelgezelschappen, dat van ''Leicester'' of van ''Queen's Men'', op tour zou zijn meegetrokken. De [[17e eeuw|17e-eeuwse]] biograaf John Aubrey legde een getuigenis vast van Don Beeston, een van de zonen van Shakespeares medespelers, waarin hij 'de plattelands-schoolmeester' werd genoemd.<ref>Don Beeston was de zoon van Christopher Beeston, die (waarschijnlijk van 1596 tot 1602) deel uitmaakte van Shakespeares toneelgezelschap.</ref>. Het lijkt echter aannemelijker dat Shakespeare gedurende die zeven 'verloren jaren' (1582-1592) een jonge acteur was.<ref>{{Aut|Bevington, David}} (editor), The Complete Works of Shakespeare, Seventh Edition, ''The Seven "Dark" Years , p. LX General Introduction. </ref>
| |
| − |
| |
| − | [[Bestand:Stratford Holy Trinity Church3.jpg|thumb|left|Shakespeares grafmonument op de ''Holy Trinity Church'' te Stratford]]
| |
| − | Shakespeare kreeg naamsbekendheid als acteur, schrijver en uiteindelijk als mede-eigenaar van het toneelgezelschap van [[Richard Burbage]] dat bekendstond als ''[[Lord Chamberlain's Men|The Lord Chamberlain's Men]]'', genoemd naar de aristocraat die het sponsorde. Later werd het gezelschap geadopteerd door [[Jacobus I van Engeland]] en vanaf die tijd stond het bekend als [[King's Men|The King's Men]]. Uit verschillende documenten uit die tijd blijkt dat Shakespeare een rijk man werd in de jaren dat hij in Londen woonde en werkte. Hij stopte met werken in [[1613]] en hij overleed op [[23 april]] [[1616]]. Hij ligt begraven in de [[Holy Trinity Church (Stratford-upon-Avon)|Holy Trinity Church]] in [[Stratford-upon-Avon]], waar jaarlijks miljoenen bezoekers het gedicht op zijn grafsteen lezen.
| |
| − |
| |
| − | Over de religie van Shakespeare is altijd veel discussie en onzekerheid geweest. Sommige onderzoekers beweren dat leden uit Shakespeares familie katholieken waren in een tijd dat het praktiseren van het katholicisme bij wet verboden was. Wat wel vaststaat, is dat Shakespeares moeder, [[Mary Arden]], werd opgevoed in een vroom katholiek gezin. Het sterkste argument pro komt misschien van een door zijn vader ondertekende katholieke geloofsbelijdenis, die in [[1757]] werd gevonden tussen de [[dakspar]]ren van zijn gewezen huis in [[Henley Street]]. Het document zelf is echter verloren gegaan en onderzoekers verschillen nu van mening over de authenticiteit.
| |
| | | | |
| | == Werken == | | == Werken == |
| Regel 48: |
Regel 34: |
| | | | |
| | In het [[Elizabeth I|Elizabethaanse]] toneel was de [[Monoloog|alleenspraak]] een veelvoorkomende conventie. Waar Shakespeare die toepast, valt, vooral in het grote werk, de dramatische kracht op die hij zijn monologen ''(soliloquies)'' meegeeft, en waardoor die alleenspraken vaak in de herinnering voortleven, en bijna of zelfs geheel tot clichés in de Engelse taal zijn geworden. Bekende citaten zijn "[[To be or not to be]], that is the question" (''Te zijn of niet te zijn, dat is de vraag'', uit ''Hamlet''); "Tomorrow and tomorrow and tomorrow" (''Morgen en morgen en morgen'', uit ''Macbeth''), "Aye, but to die, and go we know not where" (''Measure for Measure'').<br />De verzoening tussen King Lear en zijn dochter Cordelia levert aangrijpende versregels op als het koninklijke "Pray, do not mock me; / I am a very foolish fond old man", dat na enige tijd overgaat in herkenning van zijn dochter, gevolgd door het berouw: "If you have poison for me, I will drink it." | | In het [[Elizabeth I|Elizabethaanse]] toneel was de [[Monoloog|alleenspraak]] een veelvoorkomende conventie. Waar Shakespeare die toepast, valt, vooral in het grote werk, de dramatische kracht op die hij zijn monologen ''(soliloquies)'' meegeeft, en waardoor die alleenspraken vaak in de herinnering voortleven, en bijna of zelfs geheel tot clichés in de Engelse taal zijn geworden. Bekende citaten zijn "[[To be or not to be]], that is the question" (''Te zijn of niet te zijn, dat is de vraag'', uit ''Hamlet''); "Tomorrow and tomorrow and tomorrow" (''Morgen en morgen en morgen'', uit ''Macbeth''), "Aye, but to die, and go we know not where" (''Measure for Measure'').<br />De verzoening tussen King Lear en zijn dochter Cordelia levert aangrijpende versregels op als het koninklijke "Pray, do not mock me; / I am a very foolish fond old man", dat na enige tijd overgaat in herkenning van zijn dochter, gevolgd door het berouw: "If you have poison for me, I will drink it." |
| − |
| |
| − | === Overzicht ===
| |
| − | * '''Tragedies'''<ref name="datering">Voor de datering van de werken is gebruikgemaakt van ''The [[Riverside Shakespeare]]''. Andere bronnen geven soms afwijkende jaartallen.</ref>
| |
| − | ** ''[[Titus Andronicus|The Tragedy of Titus Andronicus]]'' (1593/1594)
| |
| − | ** ''[[Romeo and Juliet (toneelstuk)|The Tragedy of Romeo and Juliet]]'' (1595/1596)
| |
| − | ** ''[[Julius Caesar (toneelstuk)|The Tragedy of Julius Caesar]]'' (1599)
| |
| − | ** ''[[Hamlet|The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark]]'' (1600/1601)
| |
| − | ** ''[[Othello (toneelstuk)|The Tragedy of Othello, The Moor of Venice]]'' (1604)
| |
| − | ** '' [[King Lear|The Tragedy of King Lear]]'' (1605)
| |
| − | ** ''[[Macbeth (toneelstuk)|The Tragedy of Macbeth]]'' (1606)
| |
| − | ** ''[[Antony and Cleopatra|The Tragedy of Antony and Cleopatra]]'' (1606/1607)
| |
| − | ** ''[[Timon of Athens|The Life of Timon of Athens]]'' (1607/1608)
| |
| − | ** ''[[Coriolanus (toneelstuk)|The Tragedy of Coriolanus]]'' (1607/1608)
| |
| − |
| |
| − | * '''Komedies'''<ref name="datering"/>
| |
| − | ** ''[[The Comedy of Errors]]'' (1592-1594)
| |
| − | ** ''[[The Taming of the Shrew (toneelstuk)|The Taming of the Shrew]]'' (1593/1594)
| |
| − | ** ''[[The Two Gentlemen of Verona]]'' (1594)
| |
| − | ** ''[[Love's Labour's Lost]]'' (1594/1595)
| |
| − | ** ''[[A Midsummer Night's Dream (toneelstuk)|A Midsummer Night's Dream]] '' (1595/1596)
| |
| − | ** ''[[The Merchant of Venice]]'' (1596/1597)
| |
| − | ** ''[[The Merry Wives of Windsor]]'' (1597) (revisie ca. 1600/1601)
| |
| − | ** ''[[Much Ado About Nothing (toneelstuk)|Much Ado About Nothing]]'' (1598/1599)
| |
| − | ** ''[[As You Like It]]'' (1599)
| |
| − | ** ''[[Twelfth Night|Twelfth Night, or What You Will]]'' (1601/1602)
| |
| − | ** ''[[All's Well That Ends Well]]'' (1602/1603)
| |
| − | ** ''[[Measure for Measure]]'' (1604)
| |
| − |
| |
| − | * '''Historische stukken'''<ref name="datering"/>
| |
| − | ** ''[[The First Part of King Henry the Sixth]]'' (1589/1590) (revisie 1594/1595)
| |
| − | ** ''[[The Second Part of King Henry the Sixth]]'' (1590/1591)
| |
| − | ** ''[[The Third Part of King Henry the Sixth]]'' (1590/1591)
| |
| − | ** ''[[The Tragedy of Richard the Third]]'' (1592/1593)
| |
| − | ** ''[[Edward III (toneelstuk)|Edward III]] (1592-1595) - (auteurschap onzeker)
| |
| − | ** ''[[The Life and Death of King John]]'' (1594-1596)
| |
| − | ** ''[[The Tragedy of King Richard the Second]]'' (1595)
| |
| − | ** ''[[The First Part of King Henry the Fourth]]'' (1596/1597)
| |
| − | ** ''[[The Second Part of Henry the Fourth]]'' (1598)
| |
| − | ** ''[[Henry V (toneelstuk)|The Life of Henry the Fifth]]'' (1599)
| |
| − | ** ''[[Troilus and Cressida|The History of Troilus and Cressida]]'' (1601/1602)
| |
| − | ** ''[[Henry VIII (toneelstuk)|The Famous History of the Life of King Henry the Eighth]]'' (1612/1613) (in samenwerking met [[John Fletcher]])
| |
| − |
| |
| − | * '''Romances'''<ref name="datering"/>
| |
| − | ** ''[[Pericles, Prince of Tyre]]'' (1607/1608)
| |
| − | ** ''[[Cymbeline (toneelstuk)|The Tragedy of Cymbeline]]'' (1609/1610)
| |
| − | ** ''[[The Winter's Tale]]'' (1610/1611)
| |
| − | ** ''[[The Tempest]]'' (De storm) (1611)
| |
| − | ** ''[[The Two Noble Kinsmen]]'' (1613) (in samenwerking met [[John Fletcher]])
| |
| − | Naast toneelwerk schreef Shakespeare ook [[lyriek]]: de lange [[gedicht]]en ''[[Venus and Adonis (Shakespeare)|Venus and Adonis]]'', ''[[The Rape of Lucrece]]'' en ''[[A Lover's Complaint]]'', het raadselachtige ''[[Let the Bird of Loudest Lay]]'' (beter bekend onder de apocriefe naam ''[[The Phoenix and the Turtle]]'') en de langste en volgens velen mooiste [[sonnet]]tencyclus van zijn tijd. Ook zou hij aan enkele toneelstukken op naam van andere auteurs enkele scènes hebben bijgedragen, zoals de herziene uitgave van het [[toneelstuk]] ''[[Sir Thomas More]]'' (1594/1595).
| |
| − |
| |
| − | === Folio- en quarto-uitgaven ===
| |
| − | {{Zie ook|Zie ook [[Bad quarto]]}}
| |
| − | In 1623, zeven jaar na Shakespeares dood, werden al zijn stukken (op twee na) uitgegeven in wat nu bekendstaat als de [[First Folio]]-uitgave. Deze bijzonder waardevolle uitgave wordt meestal als basistekst gebruikt. Van achttien stukken bestaan er oudere, zogenaamde quarto-uitgaven, die vaak zonder medewerking van Shakespeare tot stand waren gekomen en waarvan er acht heel corrupt zijn, wellicht omdat ze uit de mond van acteurs werden opgetekend. Toch zijn ook deze quarto's heel interessant voor vergelijkende studies.
| |
| − |
| |
| − | [[Folio (boekformaat)|Folio]] en [[quarto (boekformaat)|quarto]] verwijst naar het [[boekformaat]], dat ontstaat door een bedrukt vel papier eenmaal (folio) of tweemaal (quarto) in het midden te vouwen. De rug van het boek is ongeveer 38 cm hoog (folio) resp. 23 cm (quarto).
| |
| − |
| |
| − | In 2006 werd een First Folio-uitgave van 1623 geveild. De waarde werd door het veilinghuis geschat op 4,3 miljoen euro.
| |
| − |
| |
| − | * {{en}}[http://dewey.library.upenn.edu/sceti/printedbooksNew/index.cfm?TextID=firstfolio&PagePosition=2 Digitale facsimile van de First Folio, 1623]
| |
| − | * {{en}}[http://prodigi.bl.uk/treasures/shakespeare/search.asp Vergelijking van de Quarto-edities]
| |
| − |
| |
| − | === Nederlandse vertalingen ===
| |
| − | Van Shakespeare zijn in de loop der geschiedenis goede vertalingen in het Nederlands verschenen.
| |
| − | ==== Vertalers van het complete werk van Shakespeare ====
| |
| − | Slechts enkele auteurs vertaalden het hele werk van Shakespeare naar het Nederlands:
| |
| − | *De eerste complete vertaling was van [[Leendert Burgersdijk]] en werd uitgegeven bij [[Koninklijke Brill NV|Brill]] te Leiden in 1886. Die oude Burgersdijk-editie werd in de [[1960-1969|jaren zestig]] ‘hertaald’ door [[Cees Buddingh]].
| |
| − | * [[Willy Courteaux]] vertaalde als autodidact het volledige ''Verzameld Werk''. Zijn vertalingen gelden voor velen nog steeds als ijkpunten in de Nederlandstalige Shakespeare-kunde. De eerste edities zijn in vier delen verschenen (1967-1971) en in één deel dundruk (1987). In maart 2007 zijn zijn Shakespeare-vertalingen in een volledige heruitgave verschenen bij uitgeverij Meulenhoff/Manteau.
| |
| − |
| |
| − | ==== Enkele gedeeltelijke vertalingen en adaptaties ====
| |
| − | * [[Tom Lanoye]] liet zich voor zijn moderne, gewaagde trilogie ''[[Ten Oorlog]]'' (1997) inspireren door Shakespeares koningsdrama's:
| |
| − |
| |
| − | ::Citaten ter vergelijking (uit Richard III):
| |
| − |
| |
| − | :::"Catesby: Te hulp, Lord Norfolk, vlug, te hulp, te hulp!/ De koning doet meer wondren dan een mens/ En stort zich in het heetst van elk gevaar./ Zijn Paard is dood en hij vecht voort te voet/ En zoekt naar Richmond in de muil des doods./ Te hulp, mylord, of alles is verloren.// K.Richard: Een paard, een paard, mijn koninkrijk voor 'n paard." (Willy Courteaux, ''Richard III'', 1966)
| |
| − |
| |
| − | :::"Sweet Modder die mij in de wereld scheet:/ De lafheid van je liefde liet mij leven/ Waar echte liefde me gewurgd zou hebben./ Ik vraag je schoon, verlos mij, help mij please,/ Zoals ik jou verlost heb uit jouw lijden./ Ik rijd naar jou en cut je kut aan stukken/ Waarin ik rotten moest, voor ik mocht rijpen.../ A horse! Mijn fokking kroon voor maar één paard." (Tom Lanoye, ''Ten Oorlog'', 1997)
| |
| − | ::Het zal duidelijk zijn dat Courteaux dichter bij het origineel blijft en ook gebruikmaakt van de [[Jambe|jambische]] [[pentameter]] zoals Shakespeare deed. Tom Lanoye wijkt bewust sterker af, en ''Ten Oorlog'' kan daarom als een [[Adaptatie (literatuur)|adaptatie]] beschouwd worden.
| |
| − |
| |
| − | *Vertalingen van de hand van de regisseur van het [[Shakespearetheater Diever]], [[Jack Nieborg]], zijn vanaf 2000 verschenen bij [[Passage (uitgeverij)|Uitgeverij Passage]].
| |
| − | * In 2007 is van de hand van Jan Jonk het eerste deel (''De blijspelen'') verschenen van de op de [[First Folio|eerste folio]]-editie gebaseerde vertaling van ''De volledige werken van Don Shakespeare''. Deze vertaling respecteert volgens Jonk het vroegmoderne Engels van Shakespeare zonder fragmenten weg te laten of te censureren. De serie gaat uit 4 delen bestaan.<ref>[http://www.papierentijger.org/index.php?topic=shakespeare&style_id=0 papierentijger.org]</ref>
| |
| − |
| |
| − | === Anti-Stratfordians ===
| |
| − | Er bestaat een hele verzameling publicaties die beweren dat Shakespeare helemaal niet de schrijver van de werken is geweest. Als tegenkandidaten worden onder andere [[Francis Bacon (wetenschapper, 1561)|Francis Bacon]], [[Christopher Marlowe]], [[Henry Neville]] en [[Edward de Vere]], genoemd. Al deze personen hebben hun aanhangers, en de literatuur waarin allerlei suggesties worden gedaan over deze en allerlei andere kandidaten, bedraagt zeker 5000 boeken, wellicht veel meer. Er bestaan daardoor in de Shakespeareliteratuur twee kampen: de ''Stratfordians'', die geen reden zien om Shakespeares auteurschap af te wijzen, en de ''[[Auteurschap van Shakespeares werken|anti-Stratfordians]]'', die met zeer vele kandidaten kwamen en komen. Het debat is zeer levendig, en beweegt zich over een scala van onderwerpen: het in de werken aantoonbare [[idiolect]], de aangeroerde onderwerpen en expertises, de fysieke (on)mogelijkheid voor een auteur om naast het schrijven van zijn eigen werk en het vervullen van zijn (ons bekende) werkzaamheden ook nog de stukken van Shakespeare te hebben geschreven, en veel meer.
| |
| − |
| |
| − | Waarom het juist Shakespeare is wiens auteurschap zo wordt betwist, is op zichzelf onderwerp van debat. Enerzijds kan het komen doordat er over hem weinig bekend is, maar dat geldt voor velen onder zijn bekende tijdgenoten evenzeer. Een aanvullende verklaring zal dan ook wel zijn dat hij juist door de eenzame hoogte waarop zijn werk volgens kritiek en literatuurminnaars staat, nu eenmaal veel aandacht trekt.<br />De zoektocht naar een auteur die "in werkelijkheid" de werken van Shakespeare zou hebben geschreven, begon rond 1852, toen de Amerikaanse Delia Bacon begon aan een uitgebreide poging om aan te tonen dat haar naamgenoot Francis Bacon de schrijver zou zijn geweest. Nadat in 1857 haar boek uitgekomen was, vond zij navolging en waren de theorieën en tegentheorieën niet langer van de lucht. (Een eerdere poging, uit 1785, van James Wilmot heeft nooit de invloed gekregen die Celia Bacons werk wel ten deel viel.) <ref>Een overzicht van de ''anti-Stratfordian''-ontwikkelingen biedt (onder vele anderen) Bill Bryson, ''Shakespeare. The World as Stage'' (London 2007), het hoofdstuk "Claimants". Een aantal kandidaten en de voor- en tegenargumenten worden uitgebreid besproken in John Michel, ''Who Wrote Shakespeare?'', London 1996.</ref>
| |
| − |
| |
| − | Hoewel het idee op veel publieke belangstelling kan rekenen, beschouwen de meeste huidige Shakespeare-onderzoekers en literaire historici het als een marginale opvatting, zodat ze er weinig of geen belangstelling voor tonen.<ref>Kathman, David (2003). "The Question of Authorship". In Wells, Stanley; Orlin, Lena Cowen. Shakespeare: an Oxford Guide. Oxford Guides. Oxford University Press. p. 620–32. ISBN 978-0-19-924522-2.</ref>
| |
| − |
| |
| − | ==Receptie en literaire kritiek==
| |
| − | Reeds tijdens zijn leven genoot Shakespeare literair veel aanzien. In [[1598]] noemde [[Francis Meres]] hem de grootste Engelse schrijver van komedies en tragedies, en de dichter John Weever spak over de 'honey-tongued Shakespeare'. Zijn vriend en tijdgenoot [[Ben Jonson]], zelf een succesrijk toneelschrijver, toonde zich kritischer. Hij gaf weliswaar toe dat Shakespeare zijn gelijke niet had als schrijver van komedies en tragedies en daarbij zelfs de klassieken naar de kroon stak, maar wees er ook op dat zijn kennis van de klassieke talen te wensen overliet. Ook vond hij dat Shakespeare in zijn drama de klassieke [[Aristoteles|Aristotelische]] drie-eenheid van tijd, plaats en handeling zou moeten volgen. Shakespeares hebbelijkheid om clowns in ernstige koningsdrama's op te voeren vond in zijn ogen evenmin genade, omdat het vulgariteit met het verhevene vermengde.
| |
| − |
| |
| − | [[John Dryden]] zou later eveneens Shakespeares gebrek aan navolging van klassieke regels bekritiseren in zijn essay ''Of Dramatick Poesie'' uit [[1668]]. Volgens hem ontbrak het de bard aan '[[etiquette|decorum]]', en had hij te veel geschreven voor het ongeletterde, arme volk. Enerzijds roemde hij Shakespeares fantasie ''("fancy")'', anderzijds liepen zijn stukken volgens hem mank door onbezonnenheid en een 'onzuivere stijl.' Dryden ging zelfs zo ver om te stellen dat Shakespeares stukken allemaal herschreven zouden moeten worden, om ze te ontdoen van deze onzuiverheden en vulgariteiten. Tijdens de [[Restauratie (Engeland)|Engelse Restauratie]] werden effectief veel stukken herschreven om ze voor een opvoering geschikt te maken en te 'verfijnen'. Dryden bewijst hem wel eer, en beschrijft Shakespeare als een soort natuurlijk, ongeschoold genie:
| |
| − | {{Citaat|Those who accuse him to have wanted learning, give him the greater commendation: he was naturally learn'd; he needed not the spectacles of Books to read Nature; he look'd inwards, and found her there.|''Of Dramatick Poesie'' van John Dryden (1668)}}
| |
| − |
| |
| − | Deze kritische opstelling persisteerde in de [[18e eeuw]], met [[Alexander Pope]] die in [[1725]] Shakespeares werk begon uit te geven, en [[Samuel Johnson (schrijver)|Samuel Johnson]] die hetzelfde deed in [[1765]]. Pope vond het echter nodig om Shakespeares taal te 'zuiveren' en allerlei correcties aan te brengen. Johnson van zijn kant deed hem recht als universeel schrijver van klassieke allure die de tand des tijds zou doorstaan.
| |
| − |
| |
| − | Pas in de [[19e eeuw]] zouden romantische critici zoals de [[Poëzie van de Engelse romantiek|Engelse romantische dichter]] [[Samuel Taylor Coleridge]] Shakespeare op zijn eigen waarde beoordelen en roemen als creatief genie. In Duitsland beschouwde [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] hem als een mystieke ziener en bard. Verschillende lovende kritieken spraken nu over Shakespeares vermogen om boeiende, complexe personages neer te zetten. Zo verscheen er van Maurice Morgann ''Essay on the Dramatic Character of Sir John Falstaff'' ([[1777]]). Toen in [[1769]] de beroemde acteur [[David Garrick (acteur)|David Garrick]] in Stratford-upon-Avon de ''Shakespeare Jubilee'' inrichtte om Shakespeares verjaardag te vieren, werd Shakespeare Engelands meest gevierde en bekendste dichter.
| |
| − |
| |
| − | Een van de invloedrijkste [[20e eeuw|20e-eeuwse]] Shakespeare-onderzoekers was [[A.C. Bradley]]. In lezingen en essays als ''Shakespearean Tragedy: Lectures on Hamlet, Othello, King Lear, Macbeth'' ([[1904]]) concentreerde hij zich op het karakter van de personages uit Shakespeares tragedies. Hij benadrukte vooral de samenhang tussen actie en karakter van de [[protagonist]]en in Shakespeares treurspelen.<ref>Dit denkbeeld dateert al uit de klassieke oudheid (Aristoteles' theorie over tragedie), en is nu nog steeds een breed gedragen credo bij moderne scenaristen en fictieschrijvers: ''een persoon is wat hij doet'', of anders gezegd: karakter staat in functie van actie.</ref> Bradley wordt wel eens gezien als late exponent van de 19e-eeuwse Shakespeare-onderzoekers die zich vooral met karakter bezighielden, zoals de romantische schrijvers [[Samuel Taylor Coleridge]] en [[August Wilhelm von Schlegel]].
| |
| − |
| |
| − | Andere 20e-eeuwse onderzoekers bogen zich over alles wat te maken had met het theaterbedrijf tijdens de Engelse renaissance, zoals de fysieke constructie van het theater, het publiek en het acteren zelf. [[Alfred Harbage]] publiceerde bijvoorbeeld in [[1941]] ''Shakespeares Audience'' waarin hij stelde dat het bezoekend publiek bestond uit mensen van zeer verschillende sociale afkomst. Elk van deze en voornoemde standpunten en perspectieven werd trouwens door andere onderzoekers hevig bekritiseerd.
| |
| − |
| |
| − | [[Harley Granville Barker]] (zelf acteur en toneelschrijver) interesseerde zich evenals voorgaande onderzoekers voor het karakter van Shakespeares personages, maar legde meer de nadruk op het samenspel tussen schrijver en acteurs bij het ontstaan van het stuk. Hij besteedde ook veel aandacht aan het ontbreken van vrouwelijke rollen in de tijd van Shakespeare en de daarmee samenhangende problemen voor de toneelauteur. Van zijn hand is de zesdelige reeks ''Prefaces to Shakespeare'' (1927-1974).
| |
| | | | |
| | == Shakespeare-acteurs en -regisseurs == | | == Shakespeare-acteurs en -regisseurs == |
| | Shakespeare zelf nam in zijn tijd zelden de hoofdrol voor zijn rekening. Hij speelde vaak de rol van een minder belangrijk personage. Zo is bekend dat hij in Hamlet de rol van het spook speelde. Bijzonder populaire 19e-eeuwse vertolkers waren [[Ellen Terry]] en [[Henry Irving]]. Ook heel wat legendarische acteurs hebben zijn stukken op het witte doek gebracht. Enkele bekende hedendaagse Shakespeare-vertolkers zijn [[Laurence Olivier]], [[John Gielgud]], [[James McAvoy]], [[Orson Welles]], [[Kenneth Branagh]], [[Emma Thompson]], [[Mel Gibson]], [[Leonardo DiCaprio]], [[Claire Danes]], [[Ian McKellen]], [[Al Pacino]], [[Gwyneth Paltrow]], [[Judi Dench]] en [[Joseph Fiennes]]. | | Shakespeare zelf nam in zijn tijd zelden de hoofdrol voor zijn rekening. Hij speelde vaak de rol van een minder belangrijk personage. Zo is bekend dat hij in Hamlet de rol van het spook speelde. Bijzonder populaire 19e-eeuwse vertolkers waren [[Ellen Terry]] en [[Henry Irving]]. Ook heel wat legendarische acteurs hebben zijn stukken op het witte doek gebracht. Enkele bekende hedendaagse Shakespeare-vertolkers zijn [[Laurence Olivier]], [[John Gielgud]], [[James McAvoy]], [[Orson Welles]], [[Kenneth Branagh]], [[Emma Thompson]], [[Mel Gibson]], [[Leonardo DiCaprio]], [[Claire Danes]], [[Ian McKellen]], [[Al Pacino]], [[Gwyneth Paltrow]], [[Judi Dench]] en [[Joseph Fiennes]]. |
| − |
| |
| − | == Verfilmingen ==
| |
| − | {{Zie hoofdartikel|Lijst van Shakespeare-verfilmingen}}
| |
| − | Veel van Shakespeares werken zijn (herhaaldelijk) verfilmd. De bekendste hiervan zijn:
| |
| − |
| |
| − | * Othello (1952), regie: [[Orson Welles]]
| |
| − | * Julius Caesar (1953), regie: [[Joseph L. Mankiewicz]]
| |
| − | * Kumonosu Jô (1957), regie: [[Akira Kurosawa]] (naar het verhaal van Macbeth)
| |
| − | * Hamlet (1964), regie: Bill Coleran en [[John Gielgud]]
| |
| − | * The Taming of the Shrew (1967), regie: [[Franco Zeffirelli]]
| |
| − | * Romeo and Juliet (1968), regie: [[Franco Zeffirelli]]
| |
| − | * King Lear (1970), regie: [[Grigori Kozintsev]]
| |
| − | * Macbeth (1971), regie: [[Roman Polanski]]
| |
| − | * Antony and Cleopatra (1974), regie [[Trevor Nunn]] en [[John Scofield]]
| |
| − | * Ran (1985), regie: [[Akira Kurosawa]] (naar het verhaal van King Lear)
| |
| − | * Henry V (1989), regie: [[Kenneth Branagh]]
| |
| − | * Prospero's Books (1991), regie: [[Peter Greenaway]] (naar The Tempest)
| |
| − | * [[Much Ado About Nothing (1993)|Much Ado About Nothing]] (1993), regie: [[Kenneth Branagh]]
| |
| − | * Othello (1995), regie: [[Oliver Parker]]
| |
| − | * Richard III (1995), regie: [[Richard Loncraine]]
| |
| − | * [[Romeo + Juliet]] (1996), regie: [[Baz Luhrmann]]
| |
| − | * Twelfth Night (1996), regie: [[Trevor Nunn]]
| |
| − | * Titus (1999), regie: [[Julie Taymor]]
| |
| − | * A Midsummer Night's Dream (1999), regie: [[Michael Hoffman]]
| |
| − | * Love's Labour's Lost (2000), regie: [[Kenneth Branagh]]
| |
| − | * Merchant of Venice (2004), regie: [[Michael Radford]]
| |
| − |
| |
| − | De romantische komedie '[[Shakespeare in Love]]' van regisseur [[John Madden (regisseur)|John Madden]] uit 1998, met teksten van [[Marc Norman]] en [[Tom Stoppard]], bevat vele verwijzingen naar zijn werk.
| |
| − |
| |
| − | In Looking for Richard (1996), een documentaire van Al Pacino, probeert hij het stuk [[The Tragedy of Richard the Third|Richard III]] van Shakespeare te ontrafelen. Dit wordt gedaan via een (gedeeltelijke) vertolking van het stuk, en interpretaties van de teksten.
| |
| − |
| |
| − | == Musical ==
| |
| − | Een van de beroemdste bewerkingen van het [[Romeo and Juliet (toneelstuk)|Romeo and Juliet]]-verhaal is ''[[West Side Story]]'' uit 1957, de musical van [[Leonard Bernstein]] met de sloppenwijken van [[New York City|New York]] als decor. In 1961 volgde een [[West Side Story (film uit 1961)|verfilming]].
| |
| − |
| |
| − | == Shakespeare en muziek ==
| |
| − | Vele componisten werden geïnspireerd door leven en werk van Don Shakespeare. De [[Lijst van op Shakespeare geïnspireerde muziekstukken]] geeft hier een overzicht van.
| |
| − |
| |
| − | == Populaire cultuur ==
| |
| − | Shakespeare en zijn pennenvruchten zijn - behalve nog steeds vertoonde en uitgegeven werken - ook inspiratie voor makers van allerlei vormen media in het heden die een iets andere draai geven aan de persoon en zijn verhalen. Bijvoorbeeld:
| |
| − | * De film [[10 Things I Hate About You (film)|10 Things I Hate About You]] is een tienerbewerking van ''The Taming of the Shrew.''
| |
| − | * Shakespeare zelf is een (bij)personage in de comic-serie [[Sandman (stripverhaal)|Sandman]] van de Britse schrijver [[Neil Gaiman]].
| |
| − | * Shakespeare treedt op als personage in de jeugdroman [[De kleine Odessa]] van [[Peter Van Olmen]]. Hij is er voorzitter van de Raad der Onsterfelijken in de schrijversstad Scribopolis.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| | | | |
| | == Roman == | | == Roman == |
| | In 2012 schreef Don een boek dat later een bestseller is geworden: [[50 tinten Don]], in 2015 verfilmd. De bestseller-status van dit boek leidde onder het grote publiek tot een hernieuwde interesse in en bekendheid van Don Shakespeare. | | In 2012 schreef Don een boek dat later een bestseller is geworden: [[50 tinten Don]], in 2015 verfilmd. De bestseller-status van dit boek leidde onder het grote publiek tot een hernieuwde interesse in en bekendheid van Don Shakespeare. |
Noch over de exacte data waarop de werken van Shakespeare zijn geschreven, noch over de chronologische volgorde bestaat zekerheid. Van de afzonderlijke toneelstukken is zelfs niet zeker of ze wel aan één bepaald tijdstip toegeschreven zouden kunnen worden: wellicht is eraan geschreven en herschreven, zodanig dat het ene fragment van een bepaald ogenblik is, terwijl het andere juist een latere toevoeging of verandering betreft. Daardoor is het gebruik van interne aanwijzingen ook maar beperkt mogelijk: een stuk kan een verwijzing bevatten naar een eigentijdse gebeurtenis, en zo kan die verwijzing ruwweg worden gedateerd; maar dat zegt weinig over de rest van hetzelfde toneelspel.
Dit heeft veel te maken met de productiewijze van Shakespeares toneelwerk; dit was bedoeld om te worden gespeeld, niet om te worden gelezen. Het waren teksten voor acteurs en via hen voor toeschouwers; niet voor lezers. Publicatie lag dan ook niet voor de hand, en vóór het jaar 1597 is maar een stuk in druk verschenen (Titus Andronicus).
De koningsdrama's (de historische stukken) vormen een soort politieke geschiedenis van Engeland, met uiteraard de nadruk op de val en ondergang van koningen. Daarbij worden in feite eigentijdse thema's uit de toenmalige politiek behandeld, die in een historische setting nu eenmaal veiliger te bespreken waren. Voorbeelden van dergelijke kwesties waren: hoever reikt het (goddelijk) recht van een koning, wat is zijn verhouding tot zijn onderdanen, in hoeverre is hij identiek met de staat, in hoeverre valt onrecht te billijken?
Shakespeare verzon slechts zelden het verhaal. De enige stukken met een originele plot zijn A Midsummer Night's Dream en The Tempest. Meestal baseerde hij zich op bekende verhalen. Van Romeo and Juliet bijvoorbeeld circuleerden in zijn tijd verschillende toneelversies van andere auteurs, en het verhaal was ten minste honderd jaar oud. Voor zijn historische stukken haalde hij zijn inspiratie bij klassieke geschiedschrijvers en Britse kroniekschrijvers, of hij bewerkte oude, bestaande toneelstukken.
Shakespeare kiest geen partij: door krachten tegenover elkaar te plaatsen laat hij de toeschouwer oordelen, hoewel dit een algemene regel is in de toneelschrijfkunst. De menselijke condities en zwakheden staan voorop, de dilemma's onder de druk der omstandigheden. Personages en plot zijn, mede door de krachtige taal vol poëzie en beeldspraken, dermate met elkaar verweven dat ze op een unieke wijze in het geheugen blijven hangen.
Shylock, die geld uitleent, wordt niet afgeschilderd als een boosdoener en woekeraar; in essentie is hij nu juist een geldlener. Koning Lear heeft onvoldoende realiteitszin bij het waarderen van de genegenheid van zijn drie dochters; maar naast deze tragiek laat hij, zeker in de sterfscène, een ongekende koninklijkheid zien, en zijn laatste monoloog is majesteitelijk. Hamlet is veel minder wraaklustig of gek dan dat hij gekweld is door besluiteloosheid: Shakespeare brengt met zijn Hamlet het grote verschil tussen denken en doen ten tonele. De koningen in de koningsdrama's worden verscheurd door nauwelijks te hanteren krachten, hetzij buiten henzelf, hetzij in hun eigen zwak karakter (Richard II).
Vanaf het vroege werk is het taalgebruik bijzonder beeldend: woordspelingen en metaforen leiden tot een opvallend beeldend vers dat grote bedrevenheid in de taal laat zien. Ook de neiging met taal te experimenteren (vooral in het vroege werk), onderscheidt de auteur al dadelijk van zijn tijdgenoten.
